ماهی و اختصاصات آن

ماهی و اختصاصات آن ؛

ماهی چیست؟

ماهی ها اولین مهره دارانی هستند که در روی زمین به وجود آمده اند.حدود 320 میلیون سال پیش ، یعنی زمانی که عصر طلایی ماهی ها به حساب می آمد و آبزیان بهترین و پیشرفته ترین موجودات زنده دنیا را تشکیل می دادند ، تراکم و گسترش ماهی ها دراوج خود قرار داشت .اولین ماهیانی که در سطح زمین بوجود آمدند ماهی ها بدون آرواره بودند که فسیلهای آنان در رسوبات دوره دونین Devonian یافت می شوند.پس از آن در همین دوره ماهی ها آرواره دار اولیه از جمله ماهی ها غضروفی که در واقع اجداد اصلی کوسه ماهیان امروزی هستند به وجود آمدند .در اواخر دوره دونین ، ماهی ها استخوان دار اولیه در روی زمین ظاهر شدند .ماهی ها امروزی انواع تکامل یافته ای هستند که در طول اعصار از تغییرات تکاملی این ماهی ها به وجود آمده اند .
از نظر تقسیم بندی جانوری ، ماهی ها اولین گروه مهره داران را تشکیل می دهند .این جانوران عموما خونسرد و دارای ستون فقرات ، برانشی و باله می باشند که در آب زندگی می کنند و اکسیژن مورد نیاز خود را از آن می گیرند.البته در محیط زیست ماهی ها ، جانوران دیگری مانند پستانداران آبزی از قبیل نهنگ آبی، دلفین ها و خزندگان مانند لاک پشت آبی ، و نیز انواع بی مهرگان مانند صدفها ، می گوها و غیره نیز زندگی می کنند که با ماهی ها کلا جزو آبزیان قلمداد می شوند .علم مطالعه و شناسایی ماهی ها را ماهی شناسی یا ایکتیولوژی Ichthyoiogy می گویند .
اگر چه زمان حاضر دیگر عصر طلایی ماهی ها نیست ، با وجود این امروز هم ماهی ها قسمت عمده مهره داران را بوجود می آورند.در حال حاضر بیش از 20000گونه از انواع مختلف ماهی در آب های دنیا زندگی می کنند و برخی از دانشمندان معتقدند که حدود 40 هزار گونه ماهی دردنیا وجود دارد .در مقایسه با تعداد گونه های ماهی ها ، کل تعداد گونه های شناخته شده پرندگان 8600عدد ، پستانداران 4500 عدد ، خزندگان 6000 عدد و دوزیستان 2500 عدد می باشد .بنابراین از 37600 گونه انواع مهره داران زنده شناخته شده در مجموع 42/6 درصد آنها را ماهی ها تشکیل می دهند ، در صورتی که پستانداران 12 درصد ، پرندگان 22/9 درصد خزندگان 16 درصد و دوزیستان 6/6 درصد آنها را تشکیل می دهند .
علاوه بر گسترش و تنوع گونه ها ، شکل و اندازه ماهی ها نیز بسیار متفاوت است .برخی از انواع کوسه ماهی ها تا 21 متر طول و 25 تن وزن می رسند در صورتی که برخی از ماهی ها تزیینی وقتی طول آنها کمی بیشتر از یک سانتیمتر است بالغ می شوند ، ماهی گوپی کوتوله Mistchthys وقتی به طول 12 می لیمتر می رسد بالغ می گردد ، در حالی که فیل ماهی دریای خزر که تا وزن 1471 کیلوگرم هم صید شده است در 20 سالگی بالغ می شود .
درحال حاضر بیش از 71 درصد سطح زمی ن را آب تشکیل می دهد ؛.یعنی از 510 میلیون کیلومتر مربع وسعت زمین حدود 361 میلیون کیلومتر مربع آن را آب پوشانیده است .از 149 میلیون کیلومتر مربع خشکی نیز حدود 3/5 میلیون کیلومتر مربع آن را آب های داخلی تشکیل می دهند .درهمه این آبها یعنی از آب های بسیار سرد اقیانوس منجمد شمالی با درجه حرارت زیر انجماد تا چشمه های آب گرم با حرارت حدود 40 درجه سانتیگراد( چشمه های آبگرم اطراف بندر عباس) ، و نیز از آب های شیرین بسیار نرم تا آبهای شور که حتی تخم مرغ در آنها شناور می گردد ماهی ها زندگی می کنند .این جانوران همچنین درغارهای تاریک و اعماق بسیار زیاد اقیانوسها که دارای تاریکی مطلق و فشار بیش از 1100 اتمسفر است زندگی می کنند .حد ارتفاع شناخته شده زیست ماهی ها از 5000 متر بالای سطح دریا تا 11000 متر زیر سطح دریا متفاوت است .

تنوع ماهی ها :

ماهی ها از نظر زندگی کردن در آب ،تنفس با برانشی و حرکت با باله ها مشابه هم هستند ولی از نظر شکل ظاهری ، ساختمان بدن ، اندازه و گسترش زمانی و مکانی به حدی متنوع هستند که برای شناسایی کلی آن ها احتیاج به طبقه بندی خاصی می باشد .تاکنون کوششهای زیادی برای طبقه بندی ماهی ها انجام شده و سبک و روش های متفاوتی توسط ماهی شناسان ارائه گردیده است .درطبقه بندی ماهی ها ، معمولا آنهایی که به یکدیگر شباهت دارند در یک گروه قرار گرفته و هر گروه نیز تقسیم بندی های دیگری در داخل افراد خود دارند .

  به طور کلی ماهی ها زنده امروزی را به سه گروه تقسیم می کنند که عبارتنداز:

1- ماهی های بدون آرواره یا Agnatha
2- ماهی های غضروفی یا Chondrichthys
3- ماهی های استخوانی یا Osteichthys
به طور کلی ماهی ها در تقسیم بندی خود دارای 3 کلاس (رده)، 6زیر کلاس ، 44 راسته 40 زیر راسته ، 251 خانواده و بیش از 25000 گونه و زیر گونه می باشند .

 

از آنجا که برای شناسایی ماهی ها لازم است علاقه مندان به نگهداری ماهی های تزیینی مختصری درمورد ساختمان بدن و اختصاصات تشریحی آن ها آگاهی داشته باشند ، لذا در اینجا به طور خلاصه به شرح پاره ای از این اختصاصات می پردازیم:

1) شکل بدن

به طور کلی ماهی ها دوکی شکل و برش عرضی آن ها بیضی شکل است .با وجود این شکل عمومی برخی از ماهی ها ممکن است کروی ، مارمانند ، پهن ، نخ مانند، نواری ، پهن کشیده و غیره باشد .

2) پوشش بدن

بدن ماهی ها از پوست نسبتا سختی پوشیده شده است که گاهی جدا کردن آن مشکل می باشد .این پوست درداخل سوراخهای بدن ماهی نیز نفوذ کرده و روی کره چشم را هم می پوشاند .قسمتی از آن که روی چشم قرار می گیرد دارای رنگ شفاف می باشد .فلس ها که درواقع حفاظت پوست ، عضلات و اعضای داخلی بدن را به عهده دارند، در داخل پوست قرار دارند .اندازه فلسها از حد میکروسکوپی تا اندازه یک سکه دو ریالی یا بزرگتر متفاوت است .تعداد فلسهای روی یک ردیف گرد دور بدن و همچنین تعداد فلسهای روی خط جانبی ماهی ها یک گونه معمولا مساوی بوده و اکثرا در طبقه بندی ماهی ها نیز از آن استفاده می شود .از نظر رنگ آمیزی نیز ماهی ها متغیر بوده و ممکن است بی رنگ، ساده و یا رنگین باشند .

3) زوائد بدن

باله ها که وسیله حرکت ماهی ها در جهات مختلف می باشند زوائد اصلی بدن آنها را تشکیل می دهند .از نظر تعداد ، باله های یک ماهی به فرد و زوج تقسیم می شود .باله های سینه ای و شکمی جزو باله های زوج و باله های پشتی ، مخرجی و دمی جزو باله های فرد محسوب می شوند .

باله چرمی که معمولا دربرخی ازماهی ها مانند ماهی ها آزاد و قزل آلا و بیشتر کاراسین ها و نیز برخی از گربه ماهی ها دیده می شود ، باله فردی است که از نظر ساختمانی با باله های دیگر فرق می کند .برخی از ماهی ها ممکن است فاقد یک یا تعدادی از باله ها بوده و گاهی ممکن است تعداد باله های پشتی از یک عدد بیشتر باشد .در هر حال این باله ها هرگز مانند باله های زوج قرینه نیستند .

4) سوراخ های بدن

سوراخ های بدن ماهی عبارتند از: دهان ، برانشی ها ، چشم ها و مخرج .همانطور که قبلا گفته شد لایه ای از پوست شفاف روی چشم ها را می پوشاند .معمولا در هر طرف سر ماهی یک یا دو سوراخ حسی وجود دارد که تا حدی کار بینی را انجام می دهند .

5) خط جانبی

اکثر ماهی ها در طرفین بدن دارای خطی به نام خط جانبی می باشند که با ساختمان خاصی که دارند می توانند برخی از اختصاصات آب مانند شوری ، جریان آب و در جه حرارت را حس نمایند .در برخی از ماهی ها سیستم خاصی بین خط جانبی و گوش داخلی به وجود می آید که باعث افزایش توانایی حسی ماهی می گردد .خطوط جانبی در برخی از ماهی ها در هر طرف 2 عدد بوده و در برخی دیگر ممکن است اصولا وجود نداشته باشند.

6) گردش خون

گردش خون ماهی توسط قلب و رگ ها انجام می گیرد .قلب ماهی دارای یک بطن و یک دهلیز و یک سینوس در ابتدای دهلیز به نام سینوس سیاهرگی می باشد .قلب به صورت یک پمپ عمل کرده و خون را به جلو و به طرف برانشی ها برای تبادلات گازی یعنی گرفتن اکسیژن و پس دادن گاز کربنیک می فرستد .خون سیاهرگی پس از ورود به سینوس وارد دهلیز شده و از آنجا به بطن عضلانی رفته و سپس از طریق مخروط آئورتی و 4 سرخرگ برانشی و جهت تبادلات گازی ، وارد برانشی ها می شود.از برانشی ها خون به وسیله سیاهرگ های مخصوص وارد آئورت پشتی شده و از آن جا به تمام بدن توزیع می گردد .خون تیره به وسیله 4 سیاهرگ که دو عدد از جلو و دو عدد از پشت می آید ، ویک سیاهرگ که خون دستگاه گوارش را از کبد می آورد ، به قلب بازگشت داده می شود .

7) تنفس در ماهی ها

تنفس به منظور گرفتن اکسیژن وپس دادن گاز کربنیک حاصل از سوخت و ساز ماهی انجام می شود .در مهره داران هوازی محل تبادلات گازی ریه است و اکسیژن مورد نیاز از هوا گرفته شده و گازکربنیک به آن پس داده می شود .در ماهی ها که محیط زیست آن ها آب می باشد ، اکسیژن مورد نیاز توسط برانشی ها در دو طرف سر ماهی و زیر سرپوش برانشی قرار دارند .در هر دو طرف سر در یک محفظه مشترک ، 4 برانشی وجود دارد که هر یک دارای یک کمان برانشی بوده و بر روی هر کمان رشته های برانشی با ساختمان خاص خود که مشابه ساختمان ریه مهره داران خاکزی است قرار دارند .
ماهی ها برای تنفس به همان طریق که مهره داران هوازی با انجام دم و بازدم اکسیژن هوا را گرفته و گاز کربنیک را پس می دهند ، باید مرتبا با گرفتن آب از طریق دهان و خارج کردن آن از طریق برانشی ها عملیات دم وباز دم را انجام دهند .در برخی از ماهی ها گاهی در قسمت داخلی کمان های برانشی ها ، فیلترهای دندانه مانندی وجود دارد که برای گرفتن و جدا ساختن مواد غذایی از آب به کار می روند .در گروهی از ماهی ها که به آنها دوریه ای می گویند تنفس مشابه مهره داران هوازی انجام می گردد.این ماهی ها به جای برانشی دارای نوعی ریه هستند و برای تنفس مرتباً به سطح آب آمده و از اکسیژن هوا استفاده می نمایند .در برخی دیگر از انواع ماهی ها ، علاوه بر برانشی ها ، اعضا کمکی تنفس وجود دارند که در هنگام کم شدن اکسیژن محلول در آب و یا در مواقعی که ماهی به عللی خارج از آب قرار می گیرد ، می تواند با کمک این اعضا از اکسیژن هوا استفاده نماید .این اعضای در ماهی ها مختلف در داخل دهان ، داخل دستگاه گوارش و یا کیسه شنا قرار دارند .

8) دستگاه تولید مثل ماهی ها

غدد تولید مثل ماهی ماده را تخمدان و غدد تولید مثل ماهی نر را بیضه و یا تستیکول می نامند .در برخی از انواع ماهی ها ممکن است در یک فرد هر دو غده وجود داشته باشد که به آن اصطلاحا دو جنسی یا هرمافرودیت می گویند ( مانند عده ای از گونه های ماهی باس دریایی ) .در برخی دیگر از ماهی ها ممکن است تغییر جنسیت مشاهده گردد .برای مثال برخی از ماهی ها طلایی نر با افزایش سن تبدیل به ماهی ماده می گردند .
الف : تخمدانها
تخمدان ها داخلی و معمولا دراز هستند ولی گاهی ممکن است کوتاه باشند .اندازه آنها بستگی به میزان رسیدگی جنسی ماهی ها دارد .در مواقعی که تخمدان ها کاملا رسیده اند، حتی ممکن است تا 70 درصد وزن بدن ماهی را تشکیل دهند .رنگ تخمدان ها بسته به نوع ماهی و حتی افراد هر گونه تا حدودی متفاوت است .در ماهی های جوان متمایل به سفید یا متمایل به سبز و در ماهی های بزرگتر زرد یا طلایی می باشد .تعداد تخم در ماهی های مختلف ، متفاوت می باشد، از یک عدد در هر تخمدان تا چندین میلیون عدد درهر ماهی ماده فرق می کند .
ب : بیضه ها
بیضه های ماهی ها نیز داخلی و دراز می باشند .تعداد آنها معمولا دو عدد است اما در برخی از گونه ها ابتدا 2 تا بوده ولی بعدا  یکی می شوند .اندازه و رنگ آنها در مراحل مختلف رسیدگی فرق کرده و اکثرا سفید می باشد .وزن آنها ممکن است تا 12 درصد وزن ماهی نر برسد .

9) دستگاه گوارش

دستگاه گوارش ماهی از دهان شروع و به مخرج ختم می شود .بعد از دهان که معمولا دارای دندانهای آرواره ای است ، حفره دهان وجود دارد .در برخی از ماهی ها در این قسمت بر روی زبان و در سقف دهان دندانهایی دیده می شود .گلو بعد از حفره دهانی قرار داشته و در برخی از گونه ها دندان هایی گلویی که معمولاً به صورت آسیاب کار می کند در این قسمت قرار دارند .ارتباط دهان و برانشین ها نیز در اینجا انجام می گیرد .پس از گلو ، مری و سپس معده قرار دارد .در مدخل روده دریچه پیلوری و یک سکوم کوتاه که به معده وصل می شود قرار می گیرد .روده که محل اصلی جذب غذاست بعد از معده قرار داشته و به مخرج ختم می گردد .دستگاه گوارشی ماهی ها و بخصوص دندانها در گونه های مختلف ماهی بسته به طبیعت غذایی آنها فرق می کند .

10) دستگاه دفعی

کلیه های قهوه ای رنگ ، دراز و فشرده ماهی ها ، زیر کیسه شنا و روی مهره ها قرار دارند .وقتی تمام اعضاء داخل بدن ماهی برای طبخ خارج می شوند ، کلیه ها به رنگ قهوه ای وبه صورت خون مرده روی مهره ها دیده می شوند. کلیه ها مواد دفعی را از خون گرفته و به وسیله یک میزنای از هر کلیه آن را به مثانه و از آنجا به وسیله لوله باریکی به مخرج تناسلی می ریزند .

11) دستگاه عصبی

ماهی ها استخوانی دارای مغز کوچک و کوتاهی می باشند .لبهای بویایی و نیمکره های مغز و مغز وسطی کوچک اند ولی مخچه نسبتا بزرگ است .اعصاب مخچه ای 10 زوج می باشند .نخاع شوکی از داخل مهره ها عبور کرده و از هر مهره یک زوج نخاعی خارج می شود .

12) کیسه شنا

کیسه شنا که به آن کیسه گاز هم می گویند عضو اصلی کنترل فشار آب و حفظ تعادل ماهی می باشد .اگر چه در برخی از ماهی ها کیسه شنا وجود ندارد، با وجود این در ماهی ها استخوانی این کیسه به حداکثر تکامل خود رسیده و در برخی از ماهی ها علاوه بر کارهای فوق ، به صورت عضو کمک تنفسی و نیز عضو تولید صوت عمل می نماید .وزن مخصوص ماهی 1/70 گرم است که از وزن مخصوص آب که مقدار آن 1/5000 گرم است بیشتر بوده ، بنابراین اگر ماهی شنا نکند به ته آب فرو می رود .ماهی برای حفظ تعادل خود باید همواره شنا کند و انرژی زیادی برای این منظور صرف نماید .برای جلوگیری از صرف انرژی زیاد ، ماهی با روش فیزیولوژیک خاصی می تواند با افزودن هوای داخل کیسه شنا ، خود را سبک تر کرده و در عمق دلخواه نگهداشته و یا با کاهش حجم گاز آن ، خود را به عمق مورد نظر برساند .

13) رنگ آمیزی ماهی ها

رنگ بدن ماهی ها در اثر وجود پیگمان ها یا رنگدانه های داخل پوست بدن آنها بوجود می آید .اگر در بدن ماهی رنگدانه ها وجود نداشته باشند ، بدن آنها معمولا بی رنگ و گاهی شیشه ای می باشد .این نوع رنگ بخصوص در بچه ماهی ها که هنوز رنگدانه ها در پوستشان تشکیل نشده است ، دیده می شود .اگر همه رنگدانه ها یکنواخت باشند ، رنگ بدن ماهی هم یکنواخت است .برای مثال می توان از رنگ یکنواخت برخی از ماهی ها قرمز یا ماهی ها طلایی یا ماهی مولی سیاه نام برد .اگر رنگدانه ها متنوع باشند ، رنگ بدن ماهی هم یکنواخت نخواهد بود .برخی از ماهی ها مانند پرندگان دارای رنگ آمیزی بسیار زیبایی می باشند که دارای ریشه ژنتیکی می باشد .

آب شیرین یا آب شور

ماهی بر اساس زندگی در آب شیرین ( دارای نمک و املاح کم) یا آب شور نیز تقسیم بندی می شوند. البته برخی نیز هم در آب شور و هم در آب شیرین امکان حیات دارند که به ماهی های