کرکوند در طومار قدیمی تقسیم آب زاینده رود + عکس

کرکوند در طومار قدیمی تقسیم آب زاینده رود + عکس

انتساب طومار تقسیم آب زاینده رود به اردشیر بابکان

ابن رسته، تقسیم آب زاینده رود را در کتاب اعلاق النفیسه، به اردشیر بابکان نسبت داده است. یعنی حداقل از 1800 سال پیش زاینده رود دارای برنامه تقسیم آب بوده است تصور می کنم نخستین بار در سال 1307 که نسخه چاپی طومار آماده شد، این تقسیم نامه نیز به شیخ بهایی نسبت داده شد ولی در اصل نسخه طومار نامی از شیخ بهایی نیست.

زاینده رود، رودخانه آب شیرین و دایمی حوزه داخلی ایران، از قدیم الایام به ضرورت بهره برداری و بهره وری درست در منطقه خشک با اقلیم ناپایدار اصفهان و حومه، دارای نظم و نسق (تقسیم نامه) ویژه ای بوده است. آخرین تقسیم نامه آن در عرف جامعه محلی بنام طومار شیخ بهایی موسوم شده است.

بر اساس این طومار کل آب رودخانه به 33 سهم کلی و 275 سهام جزیی تربین 7 بلوک آبخور آن که از حدود 70 کیلومتری غرب اصفهان تا 120 کیلومتری شرق این شهر ادامه داشته است تقسیم شده است.

تقسیم آب بر اساس طومار از 75 روز بعد از نوروز تا آخر آبان ماه به مدت 160 روز مجری بوده و در فصول سرد سال که نیاز به آبیاری وجود نداشته است، به اصطلاح رودخانه آزاد بوده، و هر کس به هر میزان نیاز داشته است می توانسته از آن بهره برداری نماید.

ویژگی دیگر آن این که، طومار به خط سیاقی نوشته شده است و بعضا اسامی آن بدون نقطه ثبت شده که تطبیق محلی آن برای غیر اهل فن کمی مشکل است. نگارنده در کتاب زاینده رود از سرچشمه تا مرداب، کوشیده است تا این مشکل را حل نماید. طومار مزبور تا سالهای اخیر که شبکه جدید آبیاری رودخانه تکمیل نشده بود (در بلوک آیدُغمش، آشیان و رودشتین) مجری بود.

دلایل جغرافیایی، تاریخی و متن خود طومار به این واقعیت رسیده است که طومار تکامل یافته، تاریخ، جغرافیا، سیاست و فرهنگ سرزمین اصفهان است و با تغییراتی که در اعصار و قرون در آن راه یافته حداقل به بیش از 2000 سال قبل می رسد.

بررسی‌های صورت‌گرفته توسط پژوهشگران متعدد از جمله محمد مهریار و حسینی ابری و همچنین مطالعه طومار منسوب به شیخ‌بهایی و ثبت تاریخ 923قمری در رأس طومار که بیش از 70سال از زمان ورود شیخ‌بهایی به اصفهان فاصله دارد و وجود مهر شاه‌طهماسب که پس از مرگ او بر طومار حک شده و با صفت «جنت مکان» از او یادشده و افزوده شدن حقابه‌های جدید پس از مرگ شیخ‌بهایی در طومار، برای ساختمان‌های دولتی نظیر هشت‌بهشت، همه حکایت از حضور طومار در تاریخ بسیار دور در میان آب بران حوضه زاینده‌رود دارد و شیخ‌بهایی در زمان حیات خود نسبت به برخی تغییرات محدود و نیز تنفیذ و مشروعیت بخشیدن به آن نقش مهمی ایفا کرده است.

برای آغاز بررسی طومار، ابتدا باید به تاریخ تحریر این سند دقت کرد که 923قمری ذکر شده است؛ یعنی سالی که شاه‌اسماعیل صفوی بر تخت سلطنت نشسته بود. حال اگر به آغاز مقدمه سند باز گردیم، با نام شاه‌طهماسب برخورد می‌کنیم که در سال مذکور هنوز بر تخت سلطنت جلوس نکرده بود. از دیگر سو، نام وی را با الفاظی همچون «خلد آشتیان جنت مکان» آورده است که قاعدتا برای اشخاص متوفی به‌کار می‌رود؛ یعنی اینکه شاه‌طهماسب در هنگام نگارش سند فوت کرده بود. محمد مهریار در مجموعه مقالاتی تحت عنوان «طومار سهم آب زاینده‌رود» می‌نویسد: «می‌توان اندیشید که تاریخ کهن آن تا به روزگار مادها (550- 807 پیش از میلاد) می‌کشیده است و ظاهرا کلمه «مادی» به معنی نهر که در اصفهان به‌کار برده می‌شود، از باب اطلاق حال به محل از همان روزگاران به نهر منشعب از رودخانه زاینده‌رود اطلاق شده است».

حسینی ابری در کتاب «زاینده‌رود از چشمه تا مرداب» می‌نویسد: «آب زاینده‌رود براساس طومار با درنظر گرفتن جمعیت، جنس خاک زراعتی، تسلط آب این رودخانه بر اراضی آن و نیز دوری و نزدیکی محل به سرچشمه رودخانه به مقدار معینی به همراه بلوک اختصاص یافته است. توضیح اینکه هنگام شروع فعالیت‌های زراعی یعنی ابتدای بذرکاری و احتیاج شدید به آب، کلیه آب زاینده‌رود به یک یا چند بلوک اختصاص می‌یابد و درصورتی که مقدار آب موجود در رودخانه مازاد بر احتیاج بلوک مورد نظر باشد، سایر بلوکات می‌توانند نسبت به سهام خود از مازاد آب استفاده کنند

 

( سند نام قریه کرکوند در طومار قدیمی سهم آبه آب زاینده رود – در چند خط پایانی صفحه )

( زمزار )